Czy wierzyciel może żądać odsetek w każdym wypadku istnienia zobowiązania pieniężnego lub zobowiązania, w którym świadczenie uzyskało charakter pieniężny jako świadczenie zastępcze?
Prawo polskie nie przyjęło generalnego obowiązku płacenia odsetek w każdym wypadku zobowiązania pieniężnego lub zobowiązania mającego za przedmiot rzeczy oznaczone co do gatunku. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.
Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona np. poprzez umowę między stronami, należą się odsetki ustawowe.
Wyróżnia się odsetki kapitałowe (należne za czas od powstania zobowiązania do dnia jego wymagalności jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzej sumy pieniężnej – art. 359 Kodeksu cywilnego) oraz odsetki za opóźnienie (będące rodzajem zryczałtowanego odszkodowania na wypadek spóźnionej zapłaty – art. 481 Kodeksu cywilnego).
W obowiązującym stanie prawnym wysokość odsetek ustawowych określa wydane na podstawie art. 359 § 4 k.c. obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie wysokości odsetek ustawowych. Od 9 kwietnia 2020 roku wysokość odsetek ustawowych uległa zmianie (patrz).
Powołane wyżej obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości nie określa górnego pułapu odsetek umownych. Mogą one zatem być co do zasady ustalane przez strony w wysokości wynikającej z popytu i podaży na rynku kapitałowym. Należy podkreślić, że swoboda ta podlega jednak istotnym ograniczeniom.
Odsetki maksymalne
W przepisach art. 359 § 21–23 Kodeksu cywilnego ustawodawca wprowadził ustawowy zakaz zastrzegania w czynnościach prawnych (co odnosi się do umów, w tym umów zawieranych z zastosowaniem wzorców umownych, a także w czynności jednostronnych i uchwał) odsetek przekraczających odsetki maksymalne.
Jak stanowi art. 359 § 21 Kodeksu cywilnego, wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne).
Zgodnie zaś z postanowieniem art. 359 § 22 Kodeksu cywilnego, jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.
Skutkiem zastrzeżenia dla odsetek wynikających z czynności prawnej wyższej wysokości niż odsetki maksymalne nie jest jednak nieważność czynności, lecz jak stanowi wspomniany artykuł, konieczność zapłaty odsetek maksymalnych.
W doktrynie podkreśla się, że obniżenie wysokości odsetek do poziomu dopuszczalnych następuje z mocy prawa, bez konieczności dokonywania zmiany normy prawnej przez strony czy składania oświadczenia przez jedną z nich, a zatem stanowi zdarzenie materialnoprawne, z którym łączy się ograniczenie obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym w zakresie zasądzonych odsetek do wysokości prawnie dopuszczalnej i od daty wejścia w życie regulacji prawnej w tym zakresie (Wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 13 sierpnia 2014 r., I C 36/14).
Konkludując, ograniczenie zasady autonomii woli stron w tym względzie oznacza, że mimo umownego wyznaczenia wysokości odsetek należy respektować zakaz przekraczania wysokości odsetek maksymalnych.
Kiedy przedawniają się odsetki?
Roszczenie o odsetki (jako w zasadzie roszczenie o świadczenie okresowe, tj. świadczenie powtarzalne spełniane w określonych odstępach czasowych) przedawnia się z upływem 3 lat (art. 118 Kodeksu cywilnego).
W analizowanym przypadku znajduje też zastosowanie reguła wyrażona w art. 118 zdanie drugie Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą koniec terminu przedawnienia roszczenia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, tj. na dzień 31 grudnia roku, w którym upływa 3-letni termin przedawnienia. W konsekwencji, odsetki należne w różnych terminach w tym samym roku kalendarzowym przedawnią się w jednym (wspólnym) terminie. Dla przykładu, roszczenie o zapłatę odsetek wymagalnych z dniem 1 stycznia 2020 r. i z dniem 1 grudnia 2020 roku przedawni się w sposób jednolity 31 grudnia 2023 r. Jakkolwiek więc w dalszym ciągu aktualny jest pogląd, zgodnie z którym poszczególne roszczenia o zapłatę odsetek przedawniają się w odrębnym terminie, to jednak wobec dodania do art. 118 Kodeksu cywilnego zdania drugiego wspomniana reguła uległa istotnemu spłaszczeniu.
Wyjątkowo, przepis szczególny może modyfikować wynikającą z art. 118 Kodeksu cywilnego regułę, zgodnie z którą roszczenie o odsetki przedawnia się z upływem 3 lat. Przykładowo, przepisem wydłużającym termin przedawnienia roszczeń o świadczenia okresowe jest art. 125 § 1 Kodeksu cywilnego. Z mocy tego przepisu, termin przedawnienia stwierdzonych prawomocnym orzeczeniem roszczeń o wymagalne świadczenia okresowe wynosi 6 lat. Niemniej jednak, roszczenie o świadczenie okresowe należne w przyszłości pozostają objęte nadal 3-letnim przedawnieniem.